ادبیات پشتو

آثار ادبی پیش از اسلام زبان پشتو بدست نیامده ولی بعد از قرن اول هجری اشعار و منظوماتی موجود است که بر حیات ادبی این زبان در اوائل اسلام دلالت می‌کند. کتاب پته خزانه (گنجینهٔ پنهان) که بسال ۱۱۴۲ ه‍. ق. ۱۷۲۹ م. در قندهار نوشته شده باستناد کتاب‌های قدیمی پشتو برخی از منظومات و اشعار پشتو را که به قرن دوم هجری تعلق دارد نقل کرده‌است. در طی قرون متمادی پشتو تنها در گفتار بکار می‌رفته و آثار ادبی به این زبان بسیار اندک بوده‌است. تنها از سی چهل سال پیش بود که دولت افغانستان پشتو را زبان رسمی کشور قرار داد و از آن پس روزنامه، کتاب و آثار ادبی به این زبان پدید آمد و تدریس آن در آموزشگاه‌ها معمول شد.

شاعران

شعرای قدیم پشتو که اشعارشان تاکنون بدست ما رسیده بقرار ذیل است:قدیم‌ترین شاعر پشتو که یک منظومهٔ حماسی او را مؤلف کتاب پته خزانه به استناد تاریخ سوری نقل کرده امیر کرور (Krur) پسر امیر پولاد سوری است که بسال ۱۳۹ ه‍. ق./ ۷۵۶ م. در مندش غورامیر بود و بسال ۱۵۴ ه‍. ق./ ۷۷۰ م. در جنگلهای پوشنج هرات مرده‌است. دیگر از شعرای قدیم که اشعار وی را پته خزانه از کتاب لرغونی پشتانه (Larghoni Pashtanah) یعنی افغانهای قدیم نقل کرده ابومحمد هاشم‌بن زیاد السروانی بستی است که بسال ۲۲۳ ه‍. ق./ ۸۳۷ م. در سروان هلمند متولد شد وی بزبان پشتو کتاب دسالووزمه یعنی نسیم ریگستان را نوشته‌است. دیگر از شعرای قدیم پشتو شیخ رضی لودی برادرزادهٔ شیخ حمید لودی پادشاه ملتان است که در حدود سال هزار مسیحی میزیست. شعرای دیگر که پیش از سال هزار مسیحی درگذشته‌اند بقرار ذیل‌اند:

خوشحال‌خان خَتَک، شاعر پشتوزبان سدۀ هفدهم میلادی

• بیتنی (Bitnay) در حدود سال هزار مسیحی،
• اسماعیل سربنی در حدود سال هزار مسیحی،
• شیخ اسعد سوری شاعر دربار سوریهای غور (متوفی بسال ۴۲۵ هجری / ۱۰۳۳ م.)
• شکارندوی‌بن احمد کوتوال فیروزکوه غور متوفی در حدود سال ۱۱۵۰ م.
• ملک‌یار غرشین متوفی در حدود سال ۱۱۵۰ م.
• تایمنی متوفی در حدود سال ۱۱۵۰ م.
• قطب‌الدین بختیار کاکی‌بن احمدبن موسی متولد بسال ۵۷۵ ه‍. ق./ ۱۱۷۹ م. و متوفی بسال ۶۳۳ ه‍. ق./ ۱۲۳۵ م.،
• شیخ تیمن‌بن کاکر متوفی در حدود سال ۱۱۵۰ م.
• شیخ متی‌بن شیخ عباس‌بن عمربن خلیل متوفی بسال ۶۲۳ ه‍. ق./ ۱۲۲۶ م.،
• باباهوتک متولد بسال ۶۶۱ ه‍. ق./ ۱۲۶۲ م. و متوفی بسال ۷۴۰ ه‍. ق./ ۱۳۳۹ م.،
• سلطان بهلول لودی متوفی بسال ۸۹۴ ه‍. ق./ ۱۴۸۸ م.
• خلیل‌خان نیازی متوفی در حدود سال ۱۱۸۸ م.
• اکبر زمین داوری متوفی در حدود سال ۱۳۵۰ م.
• شیخ عیسی مِشوانی متوفی در حدود سال ۱۴۶۵ م.
• شیخ بستان بریخ متوفی در حدود سال ۹۹۸ ه‍. ق./ ۱۵۵۹ م.،
• ملاالف هوتک متوفی در حدود سال ۱۵۹۱ م.،
• ملامست زمند متوفی در حدود سال ۹۵۰ ه‍. ق./ ۱۵۴۳ م.،
• میرزاخان انصاری متوفی در حدود سال ۱۵۹۱ م.،
• دولت‌الله لوانی متوفی در حدود سال ۱۵۹۱ م.
• زرغون‌خان نورزی فراهی متوفی بسال ۹۲۱ ه‍. ق./ ۱۵۱۵ م.
• دوست‌محمد کاکر متوفی در حدود سال ۹۰۰ ه‍. ق./ ۱۴۹۴ م.
• علی سرور لودی متوفی بسال هزار ه‍. ق./ ۱۵۹۱ م.

بعد از سال هزار هجری شعراء و مصنفان بسیار بزبان پشتو سخن گفته‌اند از آن جمله:

• خوشحال‌خان خَتَک (۱۶۱۳-۱۶۹۴)
• عبدالرحمن بابا متولد بسال ۱۰۴۲ ه‍. ق./ ۱۶۳۲ م.
• حمید مهمند متوفی در حدود سال ۱۶۹۰ م.
• پیرمحمد کاکر متوفی در حدود سال ۱۷۷۰ م.

از بعد از سال هزار هجری کتب و دیوانهای بسیار بزبان پشتو موجود است که تعداد آنها به پانصد می‌رسد و آن کتب در دین و تصوف و تبلیغ و شعر و ادب و فلسفه و اخلاق و فقه و طب و غیره‌است در ذیل نام برخی از آنها ذکر می‌شود: ۱ – قدیم‌ترین کتابی که بزبان پشتو نوشته شده ولی نسخهٔ آن موجود نیست اما مؤلف پته خزانه از آن ذکر می‌کند کتاب سالووزمه یعنی نسیم ریگستان است که مؤلف آن زبدةالفصحا ابومحمد هاشم‌بن زیارالسروانی البستی است و بسال ۲۲۳ ه‍. ق./ ۸۳۷ م. در سروان هلمند متولد و بسال ۲۹۷ ه‍. ق./ ۹۰۹ م. در بست وفات یافته. وی از شاگردان ادیب معروف عرب‌بن خلاد ابوالعیناست و کتاب سالو و زمه را در بحث اشعار عرب نوشته‌است و مؤلف کتاب پته خزانه وجود این کتاب را بنقل از لرغونی پشتانه نوشته‌است.

۲ – تذکرةالاولیای افغان که بعد از سال ۶۱۲ ه‍. ق. / ۱۲۱۵ م. در ارغسان قندهار نگاشته شده و مؤلف آن سلیمان‌بن بارک خان‌قوم ماکوصابزی است. این کتاب شرح حال بسیاری از شعرا و اولیاء افغان را آورده‌است و بسال ۱۳۱۹ ه‍. ش. در کابل شش صفحه آن در جلد اول پشتانه شعرا عکس‌برداری شده و نشر یافته‌است.

۳ – دخدای مینه یعنی محبت خدا که مجموعهٔ اشعار شیخ متی قوم خلیل است این شاعر در سال ۶۲۳ ه‍. ق./ ۱۲۲۶ م. متولد و بسال ۶۸۸ ه‍. ق./ ۱۲۸۹ م. درگذشته‌است و در قلات قندهار مدفون است.

۴ – اعلام‌اللوذعی فی‌الاخبار اللودی. کتابی بود بزبان پشتو از احمدبن سعید لودی که بسال ۶۸۶ ه‍. ق./ ۱۲۸۷ م. در شرح حال خاندان شاهان لودی نوشته و اشعار وی در آن کتاب نقل شده‌است.

۵ – تاریخ سوری تألیف محمدبن علی البستی در شرح حال خاندان شاهان غور که قصاید قدیم دربار شاهان سوری و غوری بزبان پشتو در این کتاب آمده‌است سه کتاب مذکور در حدود سال ۱۲۰۰ م. تألیف شده‌است.

۶ – لرغونه پشتانی یعنی افغانهای قدیم تألیف شیخ کته‌بن یوسف‌بن متی قوم خلیل است که در حدود سال ۷۰۰ ه‍. ق./ ۱۳۰۰ م. نوشته شده و حاوی شرح حال بسیاری از مشاهیر شعرا و علما و بزرگان است و مؤلف کتاب پته خزانه بسی از آثار ادبی زبان پشتو را از این کتاب نقل کرده‌است.

۷ – تذکرةالاولیاء افغان تألیف شیخ قاسم‌بن شیخ قدم‌بن محمد زاهدبن میردادبن سلطان‌بن شیخ کته سابق‌الذکر است که شیخ قاسم در ۹۵۶ ه‍. ق./ ۱۵۴۹ م. در بدنی پشاور متولد و بسال ۱۰۱۶ ه‍. ق./ ۱۶۰۷ م. وفات یافته‌است.

۸ – دفتر شیخ مَلی، تألیف آدم‌بن ملی‌بن یوسف‌بن مندی‌بن خوشی‌بن کندبن خوشبون است که در شرح حال فتوحات سوات و تقسیم زمین‌های آنجا در حدود ۸۲۰ ه‍. ق./ ۱۴۱۷ م. نوشته شده‌است.

۹ – تاریخ کجوجان رانی‌زی حاوی تاریخ سوات و بنیر که در حدود سال ۹۰۰ ه‍. ق./ ۱۴۹۴ م. نوشته شده‌است.

۱۰ – غَرغَشت‌نامه منظومهٔ دوست‌محمد کاکر ولد بابرخان که بسال ۹۲۹ ه‍. ق./ ۱۵۲۲ م. نظم شده و حاوی شرح غرغشت و دیگر بزرگان افغان بود.

۱۱ – بوستان اولیا تألیف شیخ بوستان ولد محمد اکرم قوم بُریخ که بسال ۹۹۸ ه‍. ق./ ۱۵۸۹ م. در شوراوک قندهار نوشته شده و مؤلف آن در سال ۱۰۰۲ ه‍. ق./ ۱۵۹۳ م. در احمدآباد گجرات وفات یافته‌است.

۱۲ – خبر البیان تألیف بایزید پیرروشان ولد عبدالله متولد بسال ۹۳۲ ه‍. ق./ ۱۵۲۵ م. مدفون در بته‌پور حاوی تبلیغات مسلکی وی.

۱۳ – مخزن‌الاسلام آخوند درویزه‌بن گدابن سعدی متوفی ۱۰۴۸ ه‍. ق./ ۱۶۳۸ م. که در پشاور مدفون است و کتابش حاوی مسائل دینی و تبلیغات مخالف پیرروشان است.

۱۴ – کلید کامرانی تألیف کامران‌خان‌بن سدوخان سرسلسلهٔ قوم سَدوزائی است که بسال ۱۰۳۸ ه‍. ق./ ۱۶۲۸ م. آنرا در شهر صفای قندهار نوشته و شرح حال بسی از شعرا و بزرگان افغان را در آن نگاشته‌است.

۱۵ – تحفهٔ صالح تألیف ملااله یا رالکوزائی که تذکرهٔ رجال مشهور افغان است در حدود سال ۱۵۹۰ م.

۱۶ – سلوک الغزاة تألیف ملامست زمند در حدود ۱۶۱۰ م. حاوی مضامین تبلیغی دربارهٔ جهاد.

۱۷ – ارشاد الفقراء منظوم خانم نیک بخته بنت شیخ اله داد قوم مموزی که بسال ۹۶۹ ه‍. ق./ ۱۵۶۱ م. منظوم شده‌است.

۱۸ – ترجمهٔ منظوم بوستان سعدی که زرغونه بنت ملادین محمد کاکر در سال ۹۰۳ ه‍. ق./ ۱۴۹۷ م. منظوم داشته.

۱۹ – دیوان رابعة حاوی اشعار وی در سال ۹۱۵ ه‍. ق./ ۱۵۰۹ م. گرد آمده‌است.

۲۰ – پته خزانه یعنی گنجینهٔ پنهان تألیف محمدبن داودخان هوتک تذکرةالشعرای مهم زبان پشتو که در سال ۱۱۴۲ ه‍. ق./ ۱۷۲۹ م. در قندهار به امر شاه حسین هوتک نوشته و این کتاب در سال ۱۳۲۳ در کابل به تصحیح و تحشیهٔ عبدالحی حبیبی از پشتو تولنه نشر شده‌است. محمد هوتک متولد بسال ۱۰۸۴ ه‍. ق./ ۱۶۵۳ م. دو کتاب دیگر هم به پشتو نوشته که یکی خلاصةالفصاحة و دیگر خلاصةالطب نام دارد.

غیر از این: کتب بسیار از نظم و نثر در پشتو موجود است که در اینجا ذکر نشده و بسی هم غیرمطبوع مانده‌است. از عصر احمدشاه بابا پشتو در افغانستان زبان دربار شاهان بوده و اولین کتاب درسی آنرا در عصر احمدشاهی پیرمحمد کاکر بنام معرفةالافغانی نوشته‌است بعد از آن اولین دستور افعال زبان پشتو در سال ۱۲۲۰ ه‍. ق./ ۱۸۰۵) در هند بنام ریاض‌المحبة از طرف نواب محبت‌خان پسر حافظ رحمت‌اللهخان مشهور قوم بریخ افغان نوشته شده و نواب‌الله یارخان پسر دیگر حافظ رحمت‌خان بسال ۱۲۲۲ ه‍. ق./ ۱۸۰۸ م. کتاب لغات پشتو را بنام عجائب‌اللغات نوشت. در حدود سال ۱۲۹۰ ه‍. ق./ ۱۸۷۳ م. امیر شیر علیخان القاب مأمورین و عناوین عسکری را به پشتو ترجمه کرد و بعد از سال ۱۳۰۰ ه‍. ق./ ۱۸۸۲ م. کتب بسیار بزبان پشتو در کابل نشر شد بعد از سال ۱۹۲۰ م. که پشتو مرکه (انجمن ادبی پشتو) در کابل تأسیس شد کتب درسی و دستور زبان و لغات پشتو را نوشتند ولی در حدود سال ۱۹۳۷ م. در کابل پشتو تولنه (فرهنگستان پشتو) تأسیس و بسی از کتب درسی – علمی و ادبی – بزبان پشتو طبع و نشر شد.

منابع

• ویکی‌پدیاهای پشتو و انگلیسی.
• مقالهٔ عبدالحی حبیبی در سالنامهٔ کابل سال ۱۳۲۵ – ۱۳۲۶ ه‍. ش. ص ۲۴۸ ببعد.